Valahfridus (Wilfried Stroh): De De Iacobi Balde uita et operibus

Valahfridus (Wilfried Stroh)

De Iacobi Balde uita et operibus

Si forte quaeritis, sodales, cur mihi de Iacobo Balde potissimum dicendum putauerim, me id facere cum propter amorem poetae eximium tum propter ipsorum temporum necessitatem quandam respondeo: nam post breue tempus, post quindecim menses, A.D. bis millesimo quarto celebraturi sumus natalem poetae clarissimi ac nobilissimi, qui mense Ianuario a. 1604 Ensishemii in Alsatia natus et baptizatus est. Quem cum dico clarissimum, de praeterita, quod nollem, gloria loquor; nam hodie admodum paucis esse notus uidetur. Exstant quidem nunc quoque Monachii, in urbe principe Bauariae, ubi ille multos annos fuit, quaedam eius nominis uestigia: est ibi «Balde-Haus», i.e. Domus Baldeana , est etiam «Balde-Platz », Forum Baldeanum satis conspicuum, sed quotus quisque eorum, qui nunc ciues sunt Monacenses, horum nominum originem nouit? Iacobus Balde nunc etiam Monachii, in urbe maxime sua, paene ignotus et quasi peregrinus uersatur.
        At si praeteritis temporibus, si saeculo decimo septimo quaesiuisset aliquis non a Monacensibus solum, sed a quibusuis doctioribus in Europa uiris, quisnam poeta inter Germanos nobilissimus diceretur, uno ore respondissent omnes: eum esse Iacobum Balde e Societate Iesu, qui gloria nominis atque operum facile omnes superaret, quippe qui etiam appellaretur Germaniae Horatius.
        Quomodo igitur euenit, ut eius fama, cum olim tanta fuerit, nunc exstincta paene iaceat? Causa in aperto nec diu quaerenda est: tanta gloriae iactura in nomine illustrissimo facta est propter unum hoc, quod Iacobus Balde in scribendo lingua Latina usus est, quae eius saeculo etiam in Musis ac litteris primum ubique locum sibi uindicabat, nunc multo paucioribus nota est. Quare tunc eorum nomina, qui nunc poetarum Germanorum celeberrimi dicuntur, ut Gryphius, Grimmelshausen, Paulus Gerhardt, in Germania quidem satis illustria erant, sed eorum fama angustis patriae finibus terminabatur, cum Iacobi Baldi gloria per totam Europam, immo per totum orbem terrarum peruagaretur. Admirabantur enim et iure admirabantur omnes uiri docti eius tam multa tamque multiformia opera. Nam si ipsum uersuum numerum spectamus: ne Ouidius quidem una cum Vergilio Horatio Lucretio Catullo tot uersus omnes scripserunt, quot hic solus pepigit (sunt enim fere octoginta milia uersuum, quibus etiam plurima oratione prosa scripta intermixta sunt). Si autem carminum uariorum genera respicimus: nemo fere omni aeuo poeta Latinus tam diuerso in opere tam felix fuit. Neque enim ea tantum poetica opera attigit, quae antiquitus tradita erant, modo ab hoc modo ab illo exculta, sed etiam noua quaedam atque inaudita ipse procreare uoluit: ubique certe nouitatem duxit sibi esse sectandam. In eo enim summum praecipuumque poetae officium ei positum uidebatur, non ut res atque actiones imitaretur (ut Aristoteli uisum est) neque ut exempla quaedam Graeca et classica imitatione exprimeret (ut Horatius in Arte poetica monuit), sed ut nihil imitando ipse nouum aliquid neque adhuc notum procuderet. Audite ipsum dicentem in Dissertatione quam scripsit de studio poetico 1) [Op. omn. 2) 3, p. 325]

Quid enim? tua petuntur, non antiqua, noua, inquam: non Virgilii, non Ouidii, non Lucani, non Horatii monumenta. [...] Memento Graios eodem uocabulo Phoebi Sacerdotem cohonestare, quo DEVM: quem Poëtam à faciendo, fingendoque uocant. Vterque statuit opus foras productum, quod paullò antea in rerum natura non erat: DEVS ex nihilo; Poëta ex cerebro.
Quam audacter hoc dicitur: poetam unum esse tamquam alterum Deum opificem!
        Videamus igitur, quae Iacobus ipse quoue consilio ficta carmina e thesauro cerebri emiserit. Sed cum eius opera quasi in unum conspectum ponere conamur, simul etiam uitam percenseamus. 3)
        Natus est igitur, ut dixi, Ensishemii in Alsatia, iurisperiti cuiusdam filius. Pueritiam adulescentiamque parum cognitam habemus, donec anno 1622 uniuersitatem adiit Ingolstadiensem, tum quidem Ingolstadiensem, nunc Monacensem, cuius me ipsum professorem esse profiteor. Coepit autem operam dare primum artibus liberalibus, ut mos erat, philosophiae etiam magister factus est; tum sese, ut patris uestigiis ingrederetur, ad iurisprudentiam conuertit. Neque illa eum diu tenuit. Nam uere proximo omnes eius uitae rationes atque consilia plane perturbata atque commutata sunt, cum a uita saeculari (quae dicitur) ad spiritalem transmigrauit. De qua conuersione lepidissima traditur fabula, quam ipse tamen numquam narrauit, uno saeculo et dimidio post demum litteris diuulgata est 4) a uiro docto qui historiam uniuersitatis Ingolstadiensis scripsit: 5)

Vetus traditio est apud Ingolstadienses, Iacobum Baldeum cum noctu haud procul a Monasterio Monialium Franciscanarum, nescio in cuius gratiam cythara luderet, atque subito religiosae Virgines nocturnos de more psalmos intonarent, altiori illustratum lumine, cytharam muro illisisse cum dicto: Cantatum satis est, frangito barbiton; atque tum primum ad Iesuitarum ordinem animum applicuisse.

Quam subita conuersio? Quam ingenio poetico digna! Nam ea ipsa uerba quae tum dixit, ut a carminibus cantibusque sese abdicaret, effecerunt optimum uersum asclepiadeum minorem: cantatum satis est: frangito barbiton . Ergo non omnino Musis et carminibus ualedixit, sed a leuiore cithara ad sanctius psalterium transiit.
      Iesuita igitur factus Iesu Deique nomen omni suae uitae praescripsit. Nouicius autem fuit in domo exercitiorum Landesbergensi, tum post examen scholasticus approbatus in collegio Monacensi Iesuitarum. Nec statim theologiae operam dare ei licebat, sed, ut mos erat Iesuitis, in gymnasio ut magister classicarum linguarum prima quasi stipendia merebat. (Erat autem illud gymnasium id quod nunc quoque Monachii uiuit ac uiget sub nomine Wilhelmsgymnasium). Quae opera Iacobo admodum facilis uidetur fuisse. Nam cum tres essent studiorum gradus in scholis Iesuitarum, scilicet Rudimenta, Humanitas, Rhetorica, celeri cursu Iacobus ad summum Rhetoricae locum escendebat (qui honos maioribus natu reseruari solebat). Sed iam, cum Humanitatem doceret, duo opera edidit poetica, quae nunc quoque memorabilia uidentur (quamquam adhuc tota edita non sunt). Ac primum eorum nunc quidem uocari solet “De Dei et mundi amore“ (titulo, nisi fallor, e doctrina Augustini sumpto); 6) consistit autem e maxima congerie emblematum, i.e. picturarum allegoricarum quae titulis breuibusque epigrammatibus illustrantur. Quae emblemata habent pugnam ac proelium, quod inter Cupidinem, amoris terrestris deum, et Christum ipsum committitur, quorum uidelicet alter, Cupido, mundi amorem suadet, alter, Christus, ad amorem Dei perducere conatur. Hae picturae a Iacobo Balde discipulisque eius elaboratae parietibus gymnasii affixa spectabantur, opus sane Christianissimum, quo Iacobus Balde suae religioni suoque saeculi ingenio seruiebat.
        Contra secundum opus, quod paulo post exhibuit, multo magis paganum erat, ab omni certe religione satis remotum. Hic autem est titulus:

DECLAMATIO seu Regnum Poëtarum in quo stylus cuiusque Poëtæ ad exemplum ueterum conformatur, eiusque diuersitas cum materiæ uarietate tum etiam alia atque alia Harmonia explicatur. 7)
Quid hoc est? Prodibant scilicet in scaenam gymnasii duodecim poetae Romani uetusti nobilissimi, qui suo quisque metro ac stylo cantaturi erant, non de rebus antiquis atque obsoletis, sed de recentissimis quibusque, nempe de ipso Bello Bohemico, quod ex illa seditione Pragensi ortum erat, qua Caesaris legati de fenestra deiecti sunt.
        Hic igitur Iacobi Balde discipuli, ut uidetur, agebant ueteres illos poetas, quibus magister ipse suos uersus ministrauerat. Cecinit autem Horatius, qui agmen ducebat, oden encomiasticam in laudes Ferdinandi imperatoris :
Vicit pudendum, credite Posteri,
    Nidum iubarum prodigialium
         Sacrásque Ferdinandus aras
           Diues opum spoliis repleuit.

Iam nunc rebelles sæuitiae suæ
Pudet Bohemos [...]

Deinde Lucretius in causas cometae siue stellae crinitae illius inquirebat, quae initio belli uisa erat; postea Lucanus mortem Tamperii ducis maximi uerbis ualde oratoriis complorauit; Ouidius epistula elegiaca lacrimas Friderici Palatini regis hiemalis rettulit, similiter deinceps ceteri. Ea omnes suo quisque stylo proferebant, differentes inter se non tantum materiae uarietate , ut dixit, sed etiam alia atque alia Harmonia, i.e. uerborum diuersa compositione. Huic declamationi inerant specimina etiam omnis fere operis siue generis poetici. Canebant enim tres poetae epici, Vergilius, Lucanus, Statius; his uersuum genere similes panegyricus, Claudianus, et didacticus, Lucretius; deinde elegiacus, Ouidius; epigrammaticus, Martialis; duo lyrici, Horatius, Catullus; tragicus, Seneca; comicus, Plautus; satiricus, Iuuenalis. Quantum opus! Quantae eruditionis plenum! Quotus quisque nostrum, qui hodie in uniuersitatibus Latinas litteras profitemur, tale quid componere ausit ! Ausus est Iacobus Balde, tum uix uiginti quattuor annos natus, qui, cum hoc fecit, si quidem totum opus spectamus, edidit rem prorsus nouam, 8) cum singulae tamen partes ad certa poetarum classicorum exempla conformatae essent.
        Atque hic Iacobus Balde quasi praelusisse ipse sibi operibusque futuris uidetur. Continebat enim hoc Regnum Poetarum semina atque initia carminum plurimorum, quae postea scripturus erat. Quare eum crediderim hic de industria uires temptauisse suas, ut uideret, num uni cuique operi par esse posset. Cuius uitam si totam percensemus, sic eam tamquam consilio quodam diuisam uidemus (quod iam uidit Georgius Westermayer 9) ), ut prima fuerit adulescentia tamquam epica, quam epico panegyricoque carmini maxime dicauit, secuta sit iuuentus quaedam maturior lyrica, quo tempore Germaniae Horatius euasit, tertio loco inueniatur quasi autumnus uitae satyricus ac tragicus; quarto et ultimo senectus elegis Ouidianis dedita. De his ego quasi aetatibus aut gradibus uitae poetae nunc quam breuissime potero dicam.
        Incipiamus ab adulescentia! Cuius et ipsius quasi quattuor sunt partes. Nam primum Monachii in gymnasio docuit (de quo tempore iam diximus), deinde idem munus Oeniponti exercuit. Postea absolutis his officiis scholasticis uniuersitati iterum redditus est. Nam Ingolstadii theologiae operam nauauit, donec sacerdos inauguratus est. Denique post aliquod obscurius interuallum anno tricesimo quinto saeculi iterum rhetoricam docuit; idque fecit Ingolstadii, ubi simul gymnasii magister erat, simul in uniuersitate artium liberalium professoribus adnumerabatur. 10)
Atque hoc omni tempore poetae adulescenti non nimis licebat ingenio suo indulgere: officiis tenebatur uariis, quae ei et superiores in ordine Iesuitarum et ipsa Ratio studiorum quae dicitur imponebant. Anno 1628 Otto Henricus Fugger Iesuitarum fautor a rege Hispaniae eques aurei uelleris factus est: iubent Iacobum Balde superiores pangere panegyricum carmen, quod ille breui tempore absoluit stylo Claudiani. 11) Hoc eius carmen primum in publicum editum est, sine auctoris nomine scilicet, opus non optimum, sed, ut uerum fateamur, partim aridum, partim nimio ornatu frigidiusculum. Multo iucundius est quod duobus annis post scripsit genethliacum, 12) item ad imitationem Claudiani, cum Guarnerio Tilly, maximi ducis fratri, filius natus esset. Sed longe lepidissimum est Epithalamion , 13) quod a. 1635 ad secundas nuptias Maximiliani I Electoris composuit. Hoc Claudianum ipsum poetam ingeniosissimum scripsisse suspiceris: tam facetum est, tam iocosum, tam omni genere inuentionum refertum. Quare uix dubito quin Maximilianus summus ille Bauariae princeps, qui doctus erat Latinisque non parum imbutus litteris, propter hoc ipsum carmen Iacobum poetam adamauerit, paulo post etiam secum habere Monachii uoluerit.
        Talia igitur poemata a Iacobo Balde temporum necessitas, ut ita dicam, exigebat. Erant alia, ad quae ut magister rhetoricae Ratione studiorum Iesuitarum cogeretur. Debebant illi qui rhetoricam in gymnasiis docebant certis temporibus fabulas scaenicas siue dramata componere, quae ab ipsis discipulis in theatro agerentur: mos utilissimus et qui plurimorum animos Iesuitarum gymnasiis conciliaret. Hoc igitur munus Iacobus Balde bis expleuit: a. 1629 Oeniponti comoediam in scaenam edidit, Iocum serium theatralem 14), a. 1637 Ingolstadii tragoediam egit, quae tunc Iephte dicta est.15) Quarum fabularum 16) natura diuersissima est. Nam comoedia illa ab exemplis ueterum ualde discedit: non unum argumentum habet, ut in Plauto, Terentio inuenitur, sed e pluribus historiis composita est, quae eo uno inter se coniunguntur, quod semper (ut titulus ipse indicat) e ioco fit serium, iocosa in seria conuertuntur. Vocat aliquis per iocum diabolum: diabolus uerus adest. Iubet Ninus rex Assyriorum per iocum regnare Semiramin uxorem: illa serio regnat, Ninum ipsum interfici iubet. Genesius histrio paganus sese Christianum esse per iocum adsimulat: Christianus fit germanus, martyrium etiam patitur. Sic fere uariae fabulae inter se succedunt, ut Ouidius olim in Metamorphosesin suis lusit, ea tamen differentia, quod Ouidius quidem sibi seriem temporum quandam finxit, ut a prima origine mundi ad sua tempora carmen deduceretur (met. 1,3), Iacobus Balde contra omnes aetates ac saecula ita inter se commiscet, ut spectator modo in recentiora modo in uetustissima rapiatur. Comoediam uidetis ualde nouam, antea uix spectatam! 17) Contra in Iephte tragoedia fidelissime Senecae tragici Romani uestigia sequitur. Sed de ea mihi postea dicendum erit, quoniam tum Iacobus ne Iephten quidem typis impressum edidit, in posterum tempus id sibi reseruauit.
        Veniamus igitur ad ea, quae tunc magis sua sponte et quasi Marte proprio fecit. Sunt autem duo magna prosimetra: 18) Maximilianus Primus Austriacus 19) , quasi imago imperatoris illius, cuius uirtutes allegorice inuolutae demonstrantur (quod opus a. 1631 Iacobus non suo, sed Congregationis Marianae nomine edidit), deinde Magnus Tillius rediuiuus siue M. Tillii parentalia ,20) mirum opus tragoediae aliquatenus simile, quod tamen non totum fictum est, sed partim fluxit e ueritate. Nam Tillius quis fuerit, certe nostis: summus dux Catholicorum in illo bello fatali, qui a. 1632 uulneratus Ingolstadii mortem obiit; cuius cadauer expositum cum Iacobus Balde una cum amicis quibusdam conspexisset, subito furore siue enthusiasmo abreptus uidere sibi uisus est personas illustrissimas de Tillio mortuo conquerentes: Alemanniam, Austriam, Bauariam seu (ut ipse appellat) Boiariam, etiam Martem belli deum aliosque. Earum igitur personarum orationes et colloquia iussu amicorum, qui una erant quasi socii insaniae Baldeanae, quinque actibus descripsit intercinente quater choro militum. Ac ne hoc quidem opus admodum nouum atque a consuetudine remotum prelo committere ausus est: diu mansit in manu scriptis, donec post mortem auctoris aliquando diuulgatum est.
        Sed haec adulescentis poetae opera et nunc paene in obscuro iacent neque umquam fama ualde celebrata sunt. Aliis magis scriptis Iacobus ipse innotescere et apud ciues suos et fortasse apud alios quoque cupiebat, quorum alterum erat quodammodo lyricum, Ode noua de uanitate mundi,21) alterum epicum, Batrachomyomachia ,22) duo carmina inter se prorsus diuersa. Nam illa Ode, quam a. 1636 edidit, manifestum est eum popularem aliquam famam secutum esse. Nihil certe gratius illo saeculo fuit, nihil iucundius quam de rerum omnium uanitate conqueri et decantare illud Salomonis: „Vanitas uanitatum et omnia uanitas“. Quod Balde fecit centum strophis - quare hanc Oden etiam Hecatomben uocauit –, cum in longa serie rerum omnia uana i.e. caduca ac futilia esse declarat: uetera regna Persarum, Graecorum, Romanorum, nobilissimos uiros ut reges, duces, oratores, poetas; unam aeternam manere dicit urbem Ierusalem, quam mente tamen adire homini semper liceat.23) Id autem agit uersibus quam maxime iocosis, quos bilingues edidit, nempe et Latine et Germanice scriptos (quomodo hodieque in libris facere solemus bilinguibus, ut pagina quaeque sinistra Latina, dextera Theodisca sit). Sic autem incipit [cf. Op. omn. 7, p. 17 24) ]:

FVERE TROES, ILIVM;           Troia ist hin / einanders her/
   TROS, ILIVM FUERE,               Als wan sie nie wär gwesen.
Fuit, fuit Domus Inclyta           Verschwunden seynd all Dardaner.
   Noménque Dardanorum,           Schon tausentmal verwesen.
Impressit altis mœnibus           Mit gmäur vnd wändt / vom fundament /
   Hostile Mars aratrum.               Ist Troia gantz verbrunnen.
Vbi steterunt Pergama,              In Hectors Saal wachßt vberal
   Nunc fluctuant aristæ.               Wein / Korn / bey guter Sunnen.

Quo genere uersus carmen scriptum sit, si scire cupitis: Iacobus quidem uocat Anacreonticum, tamquam antiquum sit, nec tamen est. Nam neque apud Anacreontem ipsum neque apud alios lyricos, quantum scio, sic alternis uicibus inter se succedere solent dimetri iambici acatalectici ( x – v – x – v - x ) et catalectici (x – v – v – x 25) ). Hoc uero genus metricum ex litteris non antiquis, sed Germanicis sumptum est. Fuit enim eo tempore carmen notissimum Petri Frank: „Der grimmig Todt mit seinem Pfeyl / Thut nach dem leben zihlen [...]“ - carmen sane rhythmicum, more Germanico, i.e. certo numero syllabarum, certis accentibus modulatum. Eam figuram rhythmicam Iacobus Balde accommodauit ad uersus Germanicos „Troia ist hin...“, deinde eandem etiam Latine expressit, non tamen rhythmice, sed, ut aequum erat, metrice.26) Ergo hic Iacobus Balde contrarium fecit eis poetis Germanis, qui postea e Latinis metris rhythmos Theodiscos facturi erant, ut Klopstockius, Goethius, Schillerus, sescenti alii: „Singe unsterbliche Seele der sündigen Menschheit Erlösung“ (aut iam antea: „Komm Gott Schöpfer Heiliger Geist“ pro: Veni creator spiritus).
        Non mirum est igitur, quod haec Ode populo tam grata fuit, neque id solum propter materiam popularissimam! Quod carmen et intellegebant omnes, quia uersione Germanica instructum erat, et cantare facile poterant propter uersus consuetos modosque notos. Quare nullum ex operibus Baldianis tam saepe typis impressum uidetur. Mox autem Iacobus curauit, ut sua Ode etiam doctioribus magis arrideret auribus: alia metra addidit e Martiale sumpta, disticha elegiaca, hendecasyllabos phalaeceos, iambos scazontes, quo factum est, ut in Poemate de uanitate mundi 27) – sic enim titulum leuiter mutauit – quasi nouus Martialis inania hominum studia ludibrio habere uideatur.
        Maiorem autem famam sibi apud uiros doctos sperauisse eum puto e Batrachomyomachia a. 1637 edita, i.e. „Bello ranarum et murium“, quod carmen Balde primum omnium sub suo nomine diuulgauit (cum antea eius opera anonyma mansissent). Ac scitis inter Homeri opera traditum esse etiam recentius quoddam opusculum (siue epyllium, ut nunc dicimus) hoc Batrachomyomachiae titulo, carmen breue ac mediocriter facetum. Quod renascentium litterarum tempore propter materiam puerilem pergratum fuit magistris discipulisque, quare etiam in plurimas linguas conuersum, a non paucis poetis auctum et laboriose retractatum est. Id autem nemo facundius aut iocosius fecit quam Iacobus Balde: quinque libris opus composuit quod inter carmina epica Latina emineret, non sane grauitate et spiritu aliquo diuino, sed uarietate et singulari festiuitate. Audite paucos uersus a quibus prooemium incipit [Op. omn. 3, p. 6]:

    Inuisas acies, Latioque ignota tot annis
   Prælia Ranarum cum Muribus, asperáque arma
   Hinc canere incipimus. tantæne animalibus iræ,
   O Superi, minimis! & stragem, & uulnera magna
   Et scelus, & furias, & quid non denique campus
   Sordidus à tabo, densísque instratus aceruis
   Portauit [...]

Eheu! hoc carmen, quod optimum et suauissimum est, semper paene contemptum iacuit prae illo De uanitate mundi aliisque 28) – sed haec ipsa mundi est uanitas. Nec tamen dubito quin Iacobus Balde eo tempore, cum illa prosimetra conamina, de quibus diximus, fortasse parum successisse sibi putaret, epici poetae gloriam maxime affectauerit: Neque enim in ranis ac muribus consistere uolebat, sed, ut post Culicem Vergilius Aeneidem temptauisset,29) sic ipse excellere maxime Tilliade aliqua, nempe carmine epico scripto de Ioanne illo Tillio (quem Balde propter uirtutem ac pietatem unice admiratus est). A quo consilio tamen auocatus est, cum eum a. 1637 ipsius Electoris Maximiliani I iussu superi Monachium uocauerunt, ubi mox praeses Marianae Congregationis factus est. Tum enim relicta Tilliade Mariam potissimum celebrandam sibi sensit, id autem fieri debere uidit carmine lyrico. Audite ipsum [Lyrica 1,42, 1-4 ; 17-20 = Op. omn. 1, p. 52-53]:

   Est & hoc Nomen, WILIBALDE, tanti,
   Me suum VIRGO iubet esse Vatem:
   VIRGO cantanti GALILÆA molleis
          Applicat aureis.
    [...]
   Noster es, nostris agitande flammis,
   Nos canes primum. celebris sequetur
   TILLIAS, magnam meditata famam, &
          Arma uirumque.

Ergo non tolli Tillias illa, sed differri tum quidem uidebatur; nec tamen postea ad illam reuertit. Nam inde ab eo tempore, quo iterum Monachium uenit, nihil edidit epici carminis (si panegyrica quaedam excipias). Tunc denique coepit fieri fidicen lyricus, Germaniae Horatius, ut postmodo uocatus est.
        Sed antequam ad haec opera maiora hodieque notissima ueniamus, duo minora inspiciamus, quae paene eodem tempore edidit, eodem metro Anacreontico, quod antea tam feliciter in Vanitate mundi adhibuerat, sed alterum Latine modo, alterum Germanice scriptum. Scripsit igitur in honorem Mariae 1638 carmen Theodiscum, sed dulcissimum, titulo Ehrenpreiß,30) i.e. “Laudes”; edidit anno antea Agathyrsum,31) quae est “Laus Macilentorum”. Quare eam fecit? Fuit Iacobus Balde statura corporis adeo tenui atque macra, ut inter ossa cutemque uix quicquam carnis discerneres, quare etiam ab amicis ridebatur. Nam belli temporibus - et tum maximum, ut nostis, bellum Europam perturbabat - non macerrimus quisque, sed magis pinguissimus esurientibus placet. Eam igitur ob causam quasi ad sui defensionem cecinit hunc Agathyrsum, quo omnes magnos uiros, tam ciuitatis rectores quam librorum scriptores, macilentos fuisse comprobauit, uersibus grauissimis et simul iocosissimis, qui sic incipiunt [str. 1 = Op. omn. 7, 218 32)]:

CANTAMVS OSSA. Deditum
    Ventri genus, recede.
MENS Alta, Tu, quæ Corporis
    Transgressa uilitatem
Præ ceteris, es Carcerem
    Sortita mitiorem;
Agnosce Summi Iudicis
    Sententiam: Pepercit.

E quibus uersibus, qui Christianitatem ualde Platonicam spirant, uidetis rem non totam ironice esse confictam, sed serias etiam subesse sententias, quas asceticas dicunt. Cecinit autem hoc canticum tanto successu, ut inde exstiterit noua Congregatio, non Mariana, sed Macilentorum. 33) Congregabantur enim in unum collegium ciues Monacenses multi, qui aut macri erant aut macrescere cupiebant, inter quos erant etiam nobilissimi. Quibus Iacobus Balde seuera praescripsit ieiunia, quibus uentriculorum uolumen pedetemptim in macilentiam pio Christiano ac temperanti aptam decresceret. Ergo ille poeta noster id primus docuit, quod ante eum nemo, post saeculum et dimidium tandem Byron poeta Anglus celeberrimus suo exemplo docuit, ut homines cibis subductis corporis molem imminuerent (quod his nostris temporibus in Europa Americaque obesiores plerique etsi perficere non ualent, conantur tamen).
        Sed ad uitam Iacobi Balde redeamus. Vocatus est igitur primum in gymnasium illud Monacense, ubi olim fuerat, deinde contionator siue praedicator in aula Electoris factus, Ieremiae Drexelii celeberrimi oratoris successor. Quo tempore Maximilianus Elector ei officium siue onus impegit sane grauissimum, nempe ut scriberet Historiam Bauariae , quod non tam per se iniucundum fuit quam eo, quod Maximilianus ipse sese operis censorem ratus idoneum, quae Balde scripserat, hic illic emendare studebat. Quod cum is aegre pateretur – nostis enim genus irritabile uatum -, edidit etiam carmen de illis miseriis suis sub titulo Somnium [Sylu. 7,16], quod tam obscurum est, ut nec tunc quisquam intellexerit nec nos intellegeremus, nisi auctor ipse id commentario occulto (quem publicare non auderet) illustrauisset. 34) Molestissimum autem erat, quod tunc ipsum historiae ac rebus scribendis uacare cogebatur, cum eius mens studio lyrico arderet, cum omni impetu animi ferretur ad illas Musas Horatianas.
        Nec sane tum primum Aeolio carmini siue Horatiano studuit: iam illud Regnum Poetarum Monacense, si meministis, a tali ode initium sumpsit; postea Ingolstadii nonnulla lyrica ad amicos collegasue lusit (quae sunt in libro primo Lyricorum). Sed cum iterum Monachium uocatus esset, amore Mariano totus paene ad hoc poesis genus raptus est. Sic admodum paucis annis creuit corpus lyricum, quantum et quale orbis terrarum uix antea uidit.35) Neque enim Iacobus satis habebat tres simul libros edere carminum, ut Horatius ipse a. 23 a.Chr.n. fecerat; sed a. 1643 uno atque eodem tempore produxit duodecim integros libros duobus amplissimis uoluminibus comprehensos. Quorum in primo 36) erant Lyricorum libri quattuor, ad imitationem Horati diligentius facti (nisi quod uersuum numerus etiam maior erat), deinde unus liber Epodon, Archilochio sane spiritu inflammatus. In altero autem eoque etiam ampliore uolumine septem libri Syluarum ,37) quorum nomen uidelicet a Statio, metra ex Horatio, argumenta magnam partem ex sese ipse sumpsit. A Lyricis autem quae dicebantur hae Syluae eo discrepabant, quod non e singulis uarieque commixtis constabant carminibus, sed inerant quaedam odarum inter se cohaerentium minora corpora et quasi corollae, quales sunt apud Horatium illae sex Odae Romanae , quae tertii libri initio leguntur. Sic primo libro Syluarum carmina ad uenationem spectantia insunt, secundo tria corpora odarum sacrarum (quae dicuntur Eclogae, Apiarium, Parthenia), tertio querelae de moribus Germanorum;38) sic etiam e reliquis libris, quos nunc enumerare nolo, unus quisque suam peculiarem formam ac materiam habet. 39)
        Vbique autem spirat amor Marianus! 40) Carmina scilicet in laudem Deiparae composita, quae in Lyricis statis certisque interuallis recurrunt, quasi substituuntur eis, quae Horatius olim in amores, in curas iuuenum et proelia uirginum lusit. 41) Quibus cum apud Iesuitas nullus locus daretur, feliciter accidit quod una Maria puellarum omnium uice fungi poterat. Nec quisquam Alcaeus Anacreon Horatius ardentius suas Glyceras cecinit quam Iacobus Balde unam beatissimam uirginem, cuius se ministrum primum in Bauaria sentiebat. Ergo huius in laudem etiam liber ultimus Lyricorum desinit [Lyr . 4, 49, 1-10 = Op. omn. 1, p. 260]:

   O DIVA, uitæ Præses, & altera
   Spes Vatis; olim cui mea, me super
       Seruum dicaui: da, prius quam
        Fata citent, oculosque claudant;

    Da pœnitenteis, & lacrymas sacro
    Dolore lætas, in mare Creticum
   Quascunque proiectura noxas.
          Tum tenera mea fila dextra

    Abscinde, VIRGO. neu fragilem colum
    Tres fabulosæ præcipitent Anus [...]

        Ceterum ea carmina lyrica in simili materia uersantur atque illa fuit, quam Horatius olim tractabat. Multa ad philosophiam moralem spectant, dum recte uiuendi praecepta continent, quae modo Stoica, modo Platonica, nonnumquam magis Epicurea uidentur; multis etiam rem publicam fataque Germaniae amplectitur: laudantur heroes catholici, ut Pappenhemius; uituperantur inimici aut proditores, ut Wallensteinius. Maxime autem poetae animus insurgit, cum enthusiasmos loquitur, ut ipse dicit. Erat enim Iacobus Balde uir ecstaticus i.e. ad furorem breuemque illam insaniam, quae poetarum prophetarumque propria est, maxime pronus. Vnde illa carmina extiterunt, quae Enthusiasmorum nomine inscripsit, in quibus ipse furentem sese atque interdum etiam uaticinantem inducit, secundum illud Horatianum Quo me, Bacche, rapis tui plenum eqs. 42) Nec mirum est, quod hoc lyricum corpus summopere ab eruditioribus omnibus in Europa probabatur.
        Ohe! iam satis est, sub finem septimi libri Syluarum exclamare nobis uidetur, cum ipse suam citharam frangere se dicit idque in pictura lepidissima etiam suos Cupidines musicos facere iubet. Initio autem eiusdem libri sese ad carmen elegiacum iam transire uelle non obscure significat [Sylu. 7,1,1-4 = Op. omn. 2, p. 173]:

    Paullatim emoueor Venusino languidus antro;
          Sulmóque pellit Aufidum.
   Tempus erit, quo te, NASONEM, FLACCE, relicto
            Cultris sed exsectum sequar.
Nempe Ouidium aemulaturum se promittere hic uidetur, sed castratum, i.e. ita transfiguratum, ut omni lasciuia ac licentia amatoria careat. Quod promissum uerum non fuit. Nam reliquit quidem paulisper Horatium, sed ita reliquit, ut ad Boethium lyricum Christianorem transiret, cuius metris cecinit Philomelam carmen mysticum de amore Christi. 43) Deinde retractauit Syluas suas atque auxit, ut nouem libris Musarum numerum adaequaret. Denique a. 1648 omnes suas Odas Parthenias , i.e. in laudem Virginis Mariae scriptas in unum idque satis amplum corpus conuocauit.44) Atque hic tandem finis fuit lyrae metricae; nam quam duobus annis post scripsit Choream mortualem 45) in obitum Leopoldinae Imperatricis (in puerperio mortuae), id rhythmicum fuit carmen, in Iacobi operibus paene unicum huius generis exemplum. Cuius primi uersus hi sunt [str. 1 = Op. omn. 7, p. 385]:

        Eheu, quid Homines sumus ?
       Vanescimus, sicuti fumus.
       Vana, uana Terrigenûm Sors,
       Cuncta dissipat improba Mors.

Crassiuscula est haec, ut uidetis, lyra quaeque a plurimis intellegi cantarique uelit.
        Vnum tamen eorum operum quae Monachii edidit lyrici carminis fines egreditur: Drama Georgicum 46) (quod tamen scaenae destinatum non fuit). Hoc a. 1647 Iacobus iussu Electoris scripsit ad pacem Vlmensem celebrandam et scripsit sermone non Romano, sed, ut ipse dicit, Osco, i.e. linguae Latinae uetustiore forma quadam, qualem ipse sibi e XII tabulis, Plauti fabulis, Liuui Naeui Enni reliquiis, testimoniis Festi Noni aliorumque grammaticorum concinnauerat. Audite igitur agricolas Vlmenses Osce inter se colloquentes et gratias agite Iacobo Balde, quod pro benignitate sua etiam uersionem Romanam uobis largitus est [Op. omn. 6, p. 385]:

OSCA.
Quisnam ollic gradat in mollestra, et sifilat? ennam
Nos specit? ecquidnam gurdus secum ipse fruguttit?

Romana.
Quisnam illic graditur in pelle ouina, & sibilat? Etiamne
Nos aspicit? & quidnam stolidus secum ipse garrit?

Opus exquisitae doctrinae et quod tribus saeculis postea elucubratum suspiceris.
   Sed breuiter reliquum uitae percenseamus. Ergo Iacobus Balde ab Electore dudum liberatus officiis, Monachio relicto Landishutam, post Ambergam uocatus est, ubi et praedicatoris munus exerceret et ualetudini studeret satis infirmae. Nec poetari desiit. Opus elegiacum, quod olim animo destinauerat, iterum distulit: satyrico et scaenico (siue dramatico) carmini sese apparauit. Quare nunc ea potissimum sibi elegit? De satyris ipse dicit in aliquo loco Dissertationis de studio poetico id genus carminis maxime esse uarium ac multiplex eamque ob causam conuenire magis aetati maturiori [Op. omn. 3 p. 355-356]:

alia pleraque Poëmata imputes Iuuentæ, ætatis humanæ ueri, uelut flores: aut æstati ut segetes;
SATYRA, uirilis animi, maturique Iudicii fructus est, ac uitæ debetur Autumno; Quem iuuenes optare
quidem possunt, non item carpere.
Ergo scripsit librum satyricum, cui titulum dat Medicinae gloria , 47) quo uiginti carminibus malos ineptosque medicos ludibrio habet, bonos sapientesque ueris laudibus celebrat (nam in praefatione quantum ipse debeat auxilio medicorum candide confitetur). Atque hi sunt primae satyrae primi uersus [1, 1-3 = Op. omn. 4, p. 372]:

    Atque adeò Carmen scribi nunc posse putatis,
   Pierides; quale aut Lucilius, aut sale multo,
   Qui prauos fricuit mores, bacchatus Aquinas?

Quare hoc interrogat, num suo tempore scribi possit tale carmen? Duo scilicet uidentur obstare, quae postea dicturus est: primum, quod homines ueritatem audire nolint 48); secundum, quod poetam Christianum ac pudicum non ea licentia uerborum uti fas sit quam olim Lucilius aut Iuuenalis adhibuerint 49). Id tamen nunc non dicit, sed more satyrico digreditur in aliquam cauillationem [u. 4-6]:

   Scribamus. Si non ut Persius, ut Matho saltem;
   Quos sanare nequit, solitus decorare sepultos
   Lugubri uersu, & damnum sarcire canendo.

Scilicet is Matho, quem aliunde non nouimus, mediocris erat medicus, sed tamen poeta, qui in eos aegrotos quos mors medicinae arti eripuerat naenias scripsit siue carmina sepulcralia. Ad eius similitudinem Iacobus Balde simulat se, si iam uero officio poetae satyrici fungi non queat – scilicet ut prauos mores fricando etiam sanet –, scribere saltem uersus aliquos, ut illud uitium aliquatenus compensetur. Sic ioco inexspectato et quasi per ambages, immo praestigias, uiam sibi munit ad argumentum suum, quod in medicina positum est.
         Sed nos iam transeamus ad carmen tragicum, quod Iacobus eidem uitae autumno uidetur aptum putauisse! Ac meministis eum iam a. 1637 in scaena Ingolstadiensi edidisse Iephten tragoediam, cuius argumentum e libro Iudicum [cap. 10-11] S. Scripturae sumptum erat. Erat autem is Iephte eiectus olim e suo populo, postea dux creatus, ut Ammonitas Isrelitarum hostes acerrimos bello deuinceret. Is, ut fortasse nostis – nam fabula saepe tractata est a poetis et a musicis -, ante proelium maximum Deo uouit, quodcumque sibi uictori e bello reduci primum occurrisset, sese id ut hostiam seu uictimam immolaturum. Vouit, uicit, uidit tandem quid egerit! Nam e pugna redeunti fit obuiam ipsius filia, quam ut Deo sacram ipse occidere ad aram cogitur. Horribile sane argumentum et quod animis nostris repugnet! Sed de eo nunc non agimus, nam rem satis tragicam esse nemo negauerit.
        Iacobus Balde autem, cum ueterem tragoediam suam tum retractaret et amplificaret, ut pro Iephte esset Iephtias ,50) materiam non eo more digessit, quo poetae Iesuitae Germani consueuerant, quippe qui id maxime studerent, ut populo quam splendidissimum spectaculum exhiberetur, sed rem magis accommodauit ad seueras leges Aristotelis et Horati (secutus scilicet e magna parte Senecam tragicum). Scripsit igitur trimetros genuinos iambicos, rem in quinque actus distribuit choris intercinentibus, omisit personas allegoricas (ceteris poetis tam gratas), denique – id quod maximum erat - omnem crudelitatem e scaena et conspectu spectatorum submouit: sacrificium ipsum illud quo Iephtes filia a patre occiditur non in scaena demonstratur, sed per nuntium uel nuntios narratur. Non igitur, ut oculi sanguine ac uulneribus satiarentur, curauit poeta, sed ut animi mouerentur ad misericordiam et lacrimas. Audite, ut paruum exemplum afferam, uerba ipsa, quibus Iephte Menulemam filiam de calamitate fatali certiorem facit tristissimo nuntio, quem antea per uersus plurimos distulerat [act. 3, Op. omn . 6, p. 114]:

IEPHTE. [...]
   Te destinant huc Fata: te, nunquid uides,
   Fors cæca poscit. Nocuit occursus tibi
   Mihique. Pater occido: pater etiam occido.

Quid exspectes? Exclamare sane puellam subito terrore perculsam, erumpere in lacrimas, miserias, obsecrationes! Illa tamen post paruum, ut decet, silentium, uoce leni atque in tanto dolore sedata:

MENVLEMA.
   Adeone miserum ac triste pro patria mori!
   Adeone dulce est uiuere inuito patre!
   Hoc quidquid in me spirat, est Genitor, tuum.
   Reddo repetenti. Corpus in tua est manu.
        Iure ac merito Balde se opus fecisse egregium et quo poetas Germanos superaret credidit. Quare in praefatione ad lectorem (satis confidenter) scribit [Op.omn. 6, p. 11]:

Dabimus fortasse uerò nos & alias, stilo uet. haud paullo breuiores, si uita & otium suppetant; uix decem foliis staturas. Me nunc saltem iuuerit, Germanum popularibus meis, insuetum per iter, uiam strauisse. Quod ipsum Lyricis ac Satyris tentauimus.

Insuetum iter se ingressum dicit, iure, quia nemo e ciuibus suis tragoediam biblicam tam accurate ad Senecae Horatique leges derigere uoluerat.51) Quod autem sperat se etiam plures eiusmodi tragoedias editurum, ea spes fefellit. Nullum enim theatrum tragoediam tantam – nam paene quinque milia habet uersuum -, tam a consuetudine scaenica abhorrentem admittere uoluit: usque ad nostros dies, si credere fas est, opus illud egregium sepultum in libris iacet. Quare Iacobus tum magis magisque ad satyras scribendas animum adhibuit, quae uidelicet maiore plausu a lectoribus exceptae uidebantur. Plurima certe eius generis carmina fecit annis proximis, quibus (inde ab a. 1654) Neoburgi ad Danuuium in aula Philippi Gulielmi Comitis Palatini uersabatur; inter quae eminet uenustissima Satyra contra abusum tabaci a.1657 edita,52) quam hodieque omnibus nimium tabacophilis commendauerim. Nec spernenda sunt, quae ad Comitis liberorum incunabula scripsit uenusta genethliaca.53)
        Anno 1660 autem id Iacobo Balde contigit, quod nulli tum fere e poetis Germanis, ut auctore uiuo omnia Poemata eius collecta in publicum ederentur.54) Quae sic in quattuor uolumina digesta erant, ut primum contineret lyrica, secundum epica (quibus satyrae addebantur), tertium dramatica, quartum poemata uaria. Quae carminum dispositio, ut uidetis, non uitae ordinem sequitur, sed magis quandam operum dignitatem.Vnde etiam Iacobum Balde ipsum plurimum tribuisse carminibus lyricis suis non immerito suspiceris. Neque id solum ex illa fama uenisse credo, quam lyricis sibi potissimum apud doctiores iudices quaesiuerat (quae usque ad hanc nostram aetatem obtinet), sed fortasse ex ipsa horum carminum difficultate. Nam ut Horatius, sic Balde sua aetate neminem habuit riualem qui secum Aeolio carmine contendere auderet. Atque etiam illud recordemur iam illud uetus Regnum poetarum, quod omnis Baldeanae poesis tamquam seminarium diximus, ab ode Horatiana splendidum exordium sumpsisse.
        Necdum Balde post Poemata illa collecta carminum scribendorum finem fecit, sed aliud idque maximum opus aggressus est, Vraniam uictricem,55) carmen noui generis, quod tamen ad quandam Ouidi similitudinem factum esset. Constat enim e triginta epistulis heroicis (quae dicuntur), quae non a personis aut fabulosis aut historicis aut biblicis exaratae sunt, sed ab allegoricis. 56) Nam primas partes agit anima hominis, quae Vrania i.e. “Caelestis” uocatur, non quo e caelo originem ducat – id Iacobo nimis Platonicum uisum erat -, sed quod caelo destinata est, ut sponsa Christi, quae cum eo sit uictura in aeternum. Quam tamen Vraniam, ut Penelopen aliquam, quinque proci ambiunt inque matrimonium petunt; qui sunt Sensus hominum, scilicet Visus, Auditus, Gustus, Odoratus, Tactus. Ergo hi quinque Sensus omni genere deliciarum Vraniam conciliare sibi ac delenire conantur, adiuti etiam a ministris nonnullis; ut Visui inter alios seruit pictor quidam, Auditui musicus, Gustui coquus, quorum sua quisque munera per litteras officiose uirgini obtrudit. Mirificum poema atque opus uere mundanum (si dicere fas est), cui omnia gaudia ac uoluptates mundi (ut Paulus apostolus hoc uerbo utitur) insint. Quae tamen gaudia ab Vrania, puella tam sapienti quam faceta, facile eleuantur et respuuntur. Atque ut Iacobum Balde senem etiam amatoris cupidi partibus sufficere posse uideatis, recitabo uobis uersus aliquot quibus Caspar Aruncus Venantius Afer, belli dux (qui Tactui auxiliatur), Vraniae pudicitiam expugnare frustra conatur [Sensus V, epist. 5,11,1-4 = Op. omn . 5, p. 218]:

Fortè times culpam? simplex, ne rustica dicam.
     Audacem & timidam non decet esse nimis.
Pecca, sed retice. modò casta silentia serues,
     Quis prohibet taciti dulcia furta tori?
Et postea [5,13,1-10, p. 220]:

   Quid dubitas, & longa trahis per iurgia mentem?
         Da modò consensum: cætera linque mihi.
   Efficiam, ne sint tibi gaudia nostra pudori.
         Præcipuam partem criminis ipsa feram.
   Stent fulti postes adamante, & ahenea claustra:
         Seruetur centum ianua septa seris:
    Perrumpam. neque me nutrix odiosa uenire,
         Nec uigil eunuchus sentiet esse propè.
    Ascensu superabo domum, de nocte fenestram
       Non nouus est nobis pandere posse dolus.

Hoc uidelicet carmine amplissimo maximeque uario Iacobus Balde quodammodo ad sua initia poetica rediit. Nam id ipsum certamen inter uitam sensualem et spiritalem, inter mundum et Christum, iam adulescens expresserat in illis emblematibus quae “De Dei et mundi amore” fecit, in quibus Christi et Cupidinis pugna erat. Quae omnia ad fatalem illam uidentur respicere conuersionem, qua Ingolstadii olim captus amore puellae, sed altiori illustratus lumine muro illisisse dicitur lyram saecularem.
        Si autem quaerimus, cur Balde hoc opus Ouidianum et elegiacum tam diu distulerit, cum (ut meministis) iam uiginti annis ante (a. 1643) tale quid scribere animo destinauisset, causa certe non in eo posita est, quod id genus carminis difficilius sibi putauerit: iam adulescens in illo Regno poetarum Ouidiana epistula amatorie scripta (ut ipse testatur 57) ) maxime placuerat. Probabilius igitur uidetur consulto eum id carmen senectuti reseruauisse, quod se etiam uiribus animi paululum languescentibus scribere posse confideret. Quamquam in hac Vrania, quam etiam Alexander VII. pontifex maximus aureo numismate dignam iudicauit,58) non multum aut nihil languet!
Sed ut olim emblematibus Christianissimis opus magis paganum aut certe religionis expers adiunxerat - dico illud Regnum poetarum iam saepius laudatum -, sic tunc quoque Vraniae piae uno anno post addidit Expeditionem polemico-poeticam,59) opus e magna parte numeris solutum, saturae Menippeae tamen uicinum, quo omnis uatum Romanorum memoria allegorice renouaretur. Ibi enim poetae neoterici quos uocat (sunt autem inde a Petrarca ei poetae quos nunc neolatinos nuncupare solemus), quoniam Arcem Ignorantiae propriis uiribus expugnare non possunt, ad auxilium ueteres uocant: militant igitur sub Vergili auspiciis omnes illi poetae qui olim in scaenam Monacensis gymnasii ingressi erant (additis etiam Ennio, Tibullo, Propertio, Terentio, Persio, quorum tamen partes minores sunt); qui cum officiis militaribus uariis assignantur, simul censuram quandam criticam subeunt, qua mores i.e. uirtutes et uitia singulorum iucundissime demonstrantur. Ergo uidetis hic quoque Iacobum Balde poetam e Societate Iesu scriptis suis non modo eo spectauisse ut Deo soli gloriam tribueret, sed etiam ut Musis atque humanitati seruiret.
        Audiamus tamen denique, quid Litterae annuae Collegii Neoburgensis de morte poetae religiosissimi dicant: 69)

Vltimo demum triduo iacere compulsus in cubili suo se detinuit, biduúmque selegit, quo cum Deo solus negotiaretur, tractarétque iter æternitatis, quam prius elegantissimo poëmate, typis tamen nec dum commisso, probè meditatus cecinit. Sacro Viatico munitus, extremam unctionem ipsemet petiit ; suauissima dein morte solutus ad supremum usque halitum sibi praesens exspirauit 9.o Augusti anno aetatis sexagesimo sexto, Societatis uerò quadragesimo quinto.
Sepulchrum ipsum non notum est; tabula parua tamen in ecclesia Neoburgensi aulica, quantus ibi poeta iaceat, dicit.

______________________

1) Repertorium nr. 23 = Dünnhaupt nr. 35; haec Dissertatio, quae praemissa est Vultuosae Toruitatis encomio, mox iterum edetur (commentario amplissimo instructa) a Thorstenio Burkart (in: Münchner Baldestudien).
2) In textu constituendo minus haec Opera omnia (1729) sequor quam, ubi possum, editiones uetustiores; sed de his minutiis agere hic nihil attinet.
3) Cf. Conspectum temporum operumque nobiliorum infra additum in pp. XXX. De uita poetae exploranda optime meritus est Georgius Westermayer (1868/²1998); de operibus uniuersis post illum egerunt Bach (1904), Beitinger (1968), optime Kühlmann / Wiegand in praefatione Operum omnium (²1990); cf. indicem scriptorum infra p. XXX .
4) Quare utrum uera sit necne illa fabula, acerrime disputatur; cf. quae ipse scripsi in Appendice (“Nachwort”) nouae editionis operis Westmayeriani (in pp. *7-*11) ad opiniones Guntherii Hess et Petri L. Schmidt.
5) I.N. Mederer: Annales Ingolstadiensis Academiae, pars 2, Ingolstadii 1782, p. 239.
6) Clm 27271, cf. G. Hess, in: Wolfenbütteler Barock-Nachrichten 3, 1976, 192-193.
7) Clm 27271.III (cf. Repertorium nr. 34); cf. P.L. Schmidt, „Balde und Claudian“, in: Valentin (1986), 157-184 et W. Stroh, „Seneca in Prag“ in: Leitmotive (Scripta in hon. D.-R. Moser), ed. M. Sammer, Kallmuntii 1999, 69-119.
8) Comparari possunt ex parte Academicae prolusiones, quas Famianus Strada S.I. Romae a. 1617 edidit; inter opera Baldeana similis est Pudicitia uindicata (stylo, Stati, Lucani, Vergili elaborata; Repertorium nr. 33), quam edidit et enarrauit Veronika Lukas, Monachii 1992 (ad gradum Magistrae Artium obtinendum: opus nondum publicatum).
9) Westermayer (1868/²1998) p. 31, ubi has uitae operumque partes singulis diei partibus adsimilat, scilicet ut tempus matutinum sit epicum, meridianum lyricum eqs.
10) Sic recte Lukas (2001) p. 8; ubi emendat quae ipse paululum erraui in Appendice ad Westermayer (²1998) p.*6 sq.
11) Panegyricus equestris (= Repertorium nr. 1 = Dünnhaupt nr. 5); opus nuper ediderunt (cum notis) Veronika Lukas / Stephanie Haberer, Augustae Vindelicum 2002.
12) Francisco Andreae [...] geniale ac praesagum carmen , 1630 (Repertorium nr. 2 = Dünnhaupt nr. 6)
13) = Repertorium nr. 4 = Dünnhaupt nr. 8
14) = Repertorium nr. 44 (quod opus critice edere ipse in animo habeo).
15) Eius tantummodo periochae q.d. (id est singulorum actuum argumenta) seruatae sunt; cf. J.-M. Valentin, in: Argenis 2, 1978, p. 67-72 (cf. Repertorium nr. 19 et Dünnhaupt nr. 22.I; 34).
16) Fusius egi de his fabulis in disputatione (quae mox proditura est) „Balde auf der Bühne“.
17) Cf. tamen ea dramata quae Elida M. Szarota (Das Jesuitendrama im deutschen Sprachgebiet: eine Periochen-Edition, 4 uolumina, Monachii 1979-1987, ibi I 33-35) nominat „Revuestücke“ (i.e. fabulae pomposae siue pomparum modo dispositae).
18) Accedit tertium Templum honoris (Repertorium nr. 9 = Dünnhaupt nr. 4) Ferdinando III. Romanorum regi coronato scriptum; quod Iacobo Balde primum Collegium S.I. Ratisbonense mandauerat.
19) Repertorium nr. 3 = Dünnhaupt nr. 7; cf. Karlheinz Töchterle, „Zur Hölle in Schwaz, gen Himmel in Hall“, in: J. Holzner & al. (edd.), Literatur und Sprachkultur in Tirol, Oeniponti 1997, p. 306-308.
20) 1632/1678, Repertorium nr. 30 = Dünnhaupt nr. 32
21) Repertorium nr. 6 = Dünnhaupt nr. 9.1-4
22) Repertorium nr. 8 = Dünnhaupt nr. 10; cf. Lukas (2001).
23) Vnde hoc carmen, quamquam multa in eo ex Apocalypsi Ioannis sumpta sunt et Paulus apostolus laudatur, magis Platonicum uidetur quam Christianum; cf. W. Stroh, „Poema de vanitate mundi”, in: W. Jens (ed.), Kindlers Neues Literturlexikon, Monachii 1989, II p. 93-94.
24) Sequor editionem 1637 (Rudolf Berger [ed.], J. Balde, Deutsche Dichtungen, Amstelodami/Maarsenii 1983).
25) Hi catalectici tamen per se, praesertim cum a duabus breuibus syllabis in elemento ancipiti incipiunt (ut in illo Hadriani latitare per popinas, v v – v – v - -), saepe anacreontea dicuntur (cf. F. Crusius / H. Rubenbauer, Römische Metrik, ²1955, p. 98-99).
26) Praeeunte iam Matthaeo Rader S.I. in Certamine poetico (1604), qui Frankii uerba sic transtulit: Horrenda mors, tremenda mors / Telo minax et arcu [...] (Hans Pörnbacher [ed.], Die Literatur des Barock, Monachii 1986, p. 55, cf. p. 1241).
27) Repertorium nr. 7 = Dünnhaupt nr. 9.5-13
28) Vt nuper Robertus Seidel uir doctissimus (http://iasl.uni-muenchen.de/rezensio/liste/seidel.html) uituperauit Veronicam Lukas, quod in uno libro Batrachomyomachiae enarrando (Lukas 2001) tantum olei operaeque consumpserit.
29) Ipse in praefatione Statium laudat (Lucas [2001] p. 84 = Op. omn. 3, p.2): neque quisquam illustrium Poetarum est, ait Statius lib.I. siluarum, in præfatione ad Stellam amicum, qui non aliquid operibus suis stylo remissiore præluserit. nam & Culicem (Maronis) legimus; & Batrachomyomachiam (Homeri) agnoscimus; apertius idem Apollo auguratur in libro V, cf. Lucas (2001) p. 60-61.
30) Repertorium nr. 11 = Dünnhaupt nr. 13
31) Repertorium nr. 10 = Dünnhaupt nr. 12
32) Vbi uersio aucta, Agathyrsus Teutsch (1647), exhibetur.
33) Totum hunc locum tractaui in disputatione “Iß dich schlank mit Pater Balde”, Literatur in Bayern 31,1993, p. 2-13; a Congregatione distinguendus est Ordo macilentorum, quem Balde cogitatione tantum sibi finxit.
34) Repertorium nr. 42
35) Cf. praecipue Schäfer (1976) et nuper Lefèvre (2002); inter uetustiora excellunt quae Herder (1795/6) et Knapp (1848) scripserunt; cf. etiam librum adhuc utilem Antonii Henrich, Die lyrischen Dichtungen Jakob Baldes, Argentorati 1915.
36) Repertorium nr. 12 = Dünnhaupt nr. 14
37) Repertorium nr. 13 = Dünnhaupt nr. 15
38) Cf. nunc Wilhelm Kühlmann, „Alamode-Satire, Kultursemiotik und jesuitischer Reichspatriotismus – Zu einem Gedichtzyklus in den Sylvae (1643) des Elsässers Jacob Balde SJ“, Simpliciana 22, 2000, 201-226.
39) De Syluis, quae iniuria negleguntur, optime iudicant Kühlmann / Wiegand (1990) p. 14-16.
40) De quo cf. nunc praesertim Andream Heider (1999), qui Parthenia in secundo Syluarum ingeniose explicat.
41) Cf. Hor. ars 85 et carm. 1,6,16
42) Hor. carm. 3,25; de enthusiasmis Baldeanis cf. Schäfer (1976) 178-188 et B. Promberger, Die ‘Enthusiasmen’ in den lyrischen Werken Jacob Baldes von 1643, Diss. Monacensis 1995 (1998).
43) Repertorium nr. 14 = Dünnhaupt nr. 16
44) Repertorium nr. 16 = Dünnhaupt nr. 18
45) Repertorium nr. 17 = Dünnhaupt nr. 19
46) Repertorium nr. 15 = Dünnhaupt nr. 17; cf. Jürgen Leonhardt, „Philologie in Baldes Drama Georgicum“, in: S. Neumeister / C. Wiedemann (edd.), Res Publica litteraria, uol. 2 , Aquis Mattiacis 1987, p. 475-484.
47) Repertorium nr. 18 = Dünnhaupt nr. 20; de quo cf. praesertim Carl Joachim Classen, “Barocke Zeitkritik im antiken Gewande”, Daphnis 5, 1976, p. 67-125 et Hermann Wiegand, „Ad vestras, medici, supplex prosternitur aras“, in: U. Benzenhöfer / W. Kühlmann (edd.), Heilkunde und Krankheitserfahrung in der Frühen Neuzeit, Tubingae 1992, p. 247-269.
48) u. 19 Difficile hoc æuo est, sanctum proponere uerum
49) Diss. de stud. poet. (Op. omn. 3, 356): Si fas esset, nunc quoque, Scapham Scapham nominare, & ficum ficum, oculis portenta, auribus tonitrua ingereremus: nec inæquale pondus orationi Vett. fortasse consurgeret. [...] Iam Satyræ nomen usurpamus, non potestatem; umbratici pugiles.
50) Repertorium nr. 19 = Dünnhaupt nr. 22.I; de hac fabula egerunt praecipue Nikolaus Scheid, „J. Balde als Dramatiker“, Historische Blätter für das katholische Deutschland 133, 1904, p. 19-39; Barbara Bauer, “Apathie des stoischen Weisen oder Ekstase der christlichen Braut?”, in: S. Neumeister / C. Wiedemann (edd.), Res Publica Litteraria , uol. 2, Aquis Mattiacis 1987, p. 435-474; Fidel Rädle, “Das Alte Testament im Drama der Jesuiten”, in: F. Link (ed.), Paradigmata: Literarische Typologie des Alten Testaments, Teil 1, Berolini 1989, p. 239-251; Anna Christoph, Die Jephtias als Synthese von “christlicher” und “antik-klassischer” Tragödie, Disp. Mag. Oeniponti 1998; nunc copiosissime Heidrun Führer, „Ein Menschenopfer zur Ehre Gottes und zum Trost der Menschen“, Neulateinisches Jahrbuch 4, 2002, p. 89-154
51) Sic etiam Lyricorum suorum et Medicinae gloriae carmina, quae commemorat, in materia penitus noua quam accuratissime ad normam ueterum elaborauit.
52) Repertorium nr. 21 = Dünnhaupt nr. 24; satyrae uersionem Germanicam a Sigmundo a Birken licenter, sed ingeniosissime confectam, sub titulo Die Truckene Trunkenheit (1658), iterum edidit Karl Pörnbacher, Monachii 1967.
53) Scilicet Eleonorae... geniale carmen (Repertorium nr. 20 = Dünnhaupt nr. 23), quod habet uerum uaticinium de Eleonorae marito futuro, et Musae Neoburgicae (Repertorium nr. 22, cf. Dünnhaupt nr. 35), quas cum translatione et commentario sub titulo Die Neuburger Musen in Festesfreude scite edidit Wolfgang Beitinger, Neoburgi ad D. 1992.
54) Repertorium p.*17 = Dünnhaupt nr. 1
55) Repertorium nr. 27 = Dünnhaupt nr. 29; nouam editionem librorum I et II (commentario instructam) Gulielmus Kühlman adiutus a Sodalitate neolatina Heidelbergensi mox publicaturus est.
56) De toto genere doctissime disputauit Henricus Dörrie in libro satis noto Der heroische Brief, Berolini 1968.
57) In praefatione Vraniae (Op. omn. 5, p. 13): Memini cùm adhuc iuuenis, stylos Vet. Poëtarum exhiberem; omnium exspectatione delusâ, Ouidianam epistulam primas tulisse.
58) Sic editores Operum omnium (1729) in Icone Authoris, uol. 1, s.p. (fol. 4).
59) Repertorium nr. 28 = Dünnhaupt nr. 30; cf. Peter Lebrecht Schmidt, „’The Battle of Books’ auf Neulatein“ (primum 1984), in: Traditio Latinitatis, Aquis Mattiacis 2000, 340-355.
60) Literatur in Bayern 11, 1988, 13

_________________

Siglorum explicatio

Dünnhaupt = Gerhard Dünnhaupt: Personalbibliographien zu den Drucken des Barock. Zweite [...] Auflage des
Bibliographischen Handbuches der Barockliteratur, pars prima, Stutgardiae 1990, p. 378-400
Op. omn. = Jacobi Balde S.J. Opera poetica omnia, 8 uolumina, Monachii 1729; denuo edita a Wilhelm
Kühlmann / Hermann Wiegand, Francofurti ad M. 1990, cf. infra nr. 11
Repertorium = W. Stroh: “Repertorium der Werke Baldes”, in: Westermayer ²1998 [u. infra nr. 3], *17-*26;
inuenitur etiam in Bibliographie (u. infra nr. 16)

De Iacobo Balde scripta nonnulla

1. Johann Gottfried Herder: Terpsichore (primum 1795/96), in: B. Suphan (ed.), Herders Sämmtliche Werke,
uol. 27, Berolini 1881
2. Albert Knapp: „Ueber des Dichters, Jakob Balde, Leben und Schriften“, in: Christoterpe. Ein
   Taschenbuch für christliche Leser auf das Jahr 1848 , Heidelbergae s.a., 277-355
3. Georg Westermayer: Jacobus Balde, sein Leben und seine Werke , Monachii 1868, denuo ed.
H. Pörnbacher / W. Stroh, Amstelodami / Maarssenii 1998 (cum epilogo, repertorio operum, indice scriptorum composito a W. Beitinger / W. Stroh)
4. Joseph Bach: Jakob Balde. Ein religiös-patriotischer Dichter aus dem Elsass, Friburgi Brisgouiae 1904
5. Max Wehrli (ed.): Jacob Balde: Dichtungen, lat. u. dt., Coloniae & al. 1963 (anthologia e Lyricis et
Philomela)
6. Wolfgang Beitinger: „Jakob Balde. Eine Würdigung seines Gesamtwerkes“, Neuburger
Kollektaneenblatt 121, 1968, 3-114
7. Rudolf Berger: Jacob Balde: Die deutschen Dichtungen, Bonnae 1972
8. Eckart Schäfer: Deutscher Horaz: C. Celtis, G. Fabricius, P. Melissus, J. Balde: Die Nachwirkung des Horaz
in der neulateinischen Dichtung Deutschlands, Aquis Mattiacis 1976, 109-260
9. Günter Hess: „Fracta Cithara oder Die zerbrochene Laute: Zur Allegorisierung der
Bekehrungsgeschichte Jacob Baldes im 18. Jahrhundert“, in: W. Haug (ed.), Formen und
   Funktionen der Allegorie, Stutgardiae 1978, 605-631
10. Jean-Marie Valentin (ed.): Jacob Balde und seine Zeit, Bernae & al. 1986
11. Wilhelm Kühlmann / Hermann Wiegand: „Einleitung“, in J. B. Opera, ²1990 [u. supra], uol. 1, p. 5-36
12. Andrée Thill: Jacob Balde. Dix ans de recherche, Lutetiae Parisiorum 1991
13. Peter Lebrecht Schmidt: „Bemerkungen zu Biographie und Text im Werk des Jesuiten Jakob Balde“; in:
   Acta Conventus Neo-Latini Hafniensis (1991), Binghamtoni 1994, 97-119
14. Andreas Heider (ed.): SPOLIA VETVSTATIS. Die Verwandlung der heidnisch-antiken Tradition in Jakob
Baldes marianischen Wallfahrten: Parthenia, Silvae II Nr. 3 (1643) , Monachii 1999 (editio critica et
commentarius)
15. Veronika Lukas: Batrachomyomachia: Homers Froschmäusekrieg auf römischer Trompete geblasen von
Jacob Balde S.J. (1637/1647), mit krit. Ausg. d. 1. Buchs, Übers. und Komm., Monachii 2001
15. Eckard Lefèvre (Hrsg.): Balde und Horaz, Tubingae 2002
16. Wolfgang Beitinger / Wilfried Stroh: Bibliographie zu Jacobus Balde (1604-1668):
www.klassphil.uni-muenchen.de/~stroh/balde-bib.htm (opus a Beitingero incohatum [u. supra nr. 3]
perpetuis curis a Valahfrido retractatur et augetur)

Conspectus temporum operumque nobiliorum

<opera deperdita>
opera non ab ipso Iacobo Balde edita
opera ab ipso Iacobo Balde edita
opera notissima

4. 1. 1604   Iacobus Balde baptizatur Ensishemii
5. 4. 1622   Adit uniuersitatem Ingolstadiensem: artibus liberalibus studere incipit
April 1622 Sodalis fit Congregationis Marianae
Inde a Sept. 1623   iurisprudentiae studet
Vere 1624 subita conuersione uitam spiritualem ingreditur: Societati Iesu sese adscribit
1. 7. 1624 – 30. 6. 1626   Nouicius Landisbergi exercetur
Nov. 1626 – Okt. 1628   In gymnasio Monacensi docet
1627 ?   Pudicitia uindicata [Fabella de D. Nicolao stylo Stati, Lucani, Vergili expressa]
                Epiphaniae festo 1628 ? „De Dei et mundi amore“
                post Epiph. 1628   Regnum poetarum Oct. 1628   Panegyricus equestris
Oct. 1628 – 1630   Oeniponti in gymnasio docet

1. 10. 1629   Iocus serius theatralis in scaena agitur
1630 – 1632   Ingolstadii theologiae studet

1630   Genethliacum
1631   Maximilianus I. Austriacus
post 30. 4. 1632   Magnus Tillius rediuiuus siue M. Tillii parentalia

1633   Sacerdos inauguratur
1635 – Oct. 1637   Ingolstadii rhetoricam docet

1635   Epithalamion
3. 4. 1635 <oratio Monachii habita de ciuibus e Suecia reducibus>
1636   Ode noua de uanitate mundi
1637   Batrachomyomachia
1637     Templum honoris
1637 <Iephte> tragoedia agitur, quae multo post retractata editur sub titulo Iephtias, 1654
Okt. 1637 – Apr. 1638 Iterum in gymnasio Monacensi docet
Apr. 1638 – 1640   Ieremiae Drexel ut contionator in aula Maximiliani I. Electoris succedit;
        condit „Congregationem Macilentorum“

?          Regulae et statuta ordinis Macilentorum [nondum edita]
1638    Poema de uanitate mundi [editio secunda ualde amplificata]
1638    Agathyrsus
1638    Ehrenpreiß

1640 – 1648   Historiam Bauariae a Maximiliano I. Electore iussus componit

1642   <Expeditio Donawerdiana> [specimen historiae Bauaricae, nunc deperditum]
1643 Lyrica . Epodi
1643 Sylvae I – VII
1645    Philomela [enarratio lyrica Bonauenturae]
1646    Sylvae I – IX [editio retractata]
1647    Drama georgicum
1647    Agathyrsus Teutsch [noua editio Germanica uersione aucta]
1648   Odae partheniae

1648 – 1650   Ab Electore dimissus Monachii uersari pergit

1649    Interpretatio Somnii
1649    Arion Scaldicus [drama allegoricum, uersibus lyricis, de Antuerpia 1585 expugnata]
1649    Chorea mortualis

1650 – 1653   Landishutae ualetudinem recreat, in ecclesia D. Martini contionatur

1651   Medicinae gloria

1653 – 1654   Ambergae in ecclesia contionatoris munere fungitur

1654     Iephtias

1654 – 1668   Contionatur Neoburgi ad Danuuium in aula Philippi Gulielmi Comitis Palatini

1655   Eleonorae geniale carmen
1657   Satyra contra abusum tabaci
1658   Musae Neoburgicae [genethliacum in Iohannem Gulielmum filium comitis Palatini]
1657 Toruitatis encomium, cum praefatione, cui titulus Dissertatio de studio poetico [oratione prosa scripta]
1658   Antagathyrsus [laudantur crassi siue obesi, hexametris]
1658   Poemata [omnia carmina usque ad id temporis ab auctore edita IV libris collecta]
1661   Solatium podagricorum [carmen satiricum, quo Podagra tamquam uxor fidelis laudatur]
1662 De eclipsi solari [quam uidit Ambergae 1654]
1663 Vrania uictrix
166 Expeditio polemico-poetica
1664 Paean Parthenius [D.Vrsula cum puellis amicis martyrium patitur]

9. 8. 1668   Iacobus Balde Neoburgi moritur